Μήπως μπλέκετε σε σχέσεις χωρίς κατανόηση; Φοβάστε να δείξετε τον πραγματικό εαυτό σας, μήπως και σας απορρίψουν; Βάζετε τις ανάγκες των άλλων πάνω από τις δικές σας; Μήπως αισθάνεστε ότι πρέπει, με κάθε κόστος, να αγωνίζεστε για το καλύτερο, κι αυτό αποδεικνύεται συνεχώς λιγότερο καλό; Οι έντεκα πιο συνηθισμένες «παγίδες ζωής», οι στερεότυποι εκείνοι τρόποι με τους οποίους ανακυκλώνουμε τα σενάρια της ζωής μας και εξαιτίας των οποίων βιώνουμε μια συνεχή δυσφορία ή δυσλειτουργούμε σε διαπροσωπικό και επαγγελματικό επίπεδο, αποτέλεσαν το αντικείμενο μελέτης των ψυχολόγων Jefrey Young και Janet Klosko, οι οποίοι εισήγαγαν την έννοια των σχημάτων και τη Θεραπεία Σχημάτων.
Τι είναι μια παγίδα;
Οι παγίδες (ή αλλιώς σχήματα) αναπτύσσονται κατά τον Young ως αποτέλεσμα τοξικών εμπειριών της παιδικής μας ηλικίας. Ένα σχήμα είναι δηλαδή:
– ένα ευρύ, διάχυτο πρόβλημα ή μοτίβο
– αποτελούμενο από μνήμες, συναισθήματα, σκέψεις και σωματικές αισθήσεις
– που αφορά τον εαυτό και τις σχέσεις με τους άλλους
– που δημιουργήθηκε στην παιδική ηλικία ή στην εφηβεία
– που αναπτύχθηκε σε όλη τη διάρκεια της ζωής και
– που είναι δυσλειτουργικό σε σημαντικό βαθμό.
Οι δυσλειτουργικές συμπεριφορές αναπτύσσονται ως απάντηση στις παγίδες.
Η ειρωνεία της επανάληψης
Στην ενήλικη ζωή οι παγίδες διεγείρονται από γεγονότα, τα οποία αντιλαμβανόμαστε (ασυνείδητα) ως παρόμοια με τις τραυματικές εμπειρίες της παιδικής μας ηλικίας. Όταν κάποια από τις παγίδες ενεργοποιηθεί, βιώνουμε ένα ισχυρό αρνητικό συναίσθημα, όπως: θλίψη, ντροπή, φόβο ή οργή.
Οι παγίδες παλεύουν να επιβιώσουν, ως αποτέλεσμα της ανθρώπινης ανάγκης για συνέπεια. Αν και η παγίδα προκαλεί πόνο, είναι άνετη και οικεία. Έχει «σωστή» αίσθηση. Οι άνθρωποι νιώθουν να ελκύονται από γεγονότα που ενεργοποιούν τις παγίδες τους. Παραδόξως, τους οδηγούν άθελά τους να αναπαράγουν στην ενήλικη ζωή τους τις συνθήκες της παιδικής ηλικίας, που ήταν τόσο βλαπτικές γι’ αυτούς.
Η δυσλειτουργική φύση των παγίδων συνήθως γίνεται εξαιρετικά εμφανής αργότερα στη ζωή, όταν οι άνθρωποι συνεχίζουν να διαιωνίζουν τις παγίδες τους στις αλληλεπιδράσεις τους με τους άλλους ανθρώπους, έστω και αν οι αντιλήψεις τους δεν είναι πια ακριβείς.
Πώς αναπτύσσονται οι παγίδες;
Η κληρονομικότητα, η έμφυτη ιδιοσυγκρασία και το περιβάλλον, τα πρώιμα τραυματικά γεγονότα αλληλεπιδρούν. Ως αποτέλεσμα αυτής της αλληλεπίδρασης προκύπτουν οι παγίδες.
Πρώιμες εμπειρίες: οι τοξικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας είναι η πρωταρχική πηγή των παγίδων. Οι παγίδες, που αναπτύσσονται νωρίτερα και ισχυρότερα ανακύπτουν συνήθως μέσα από την οικογένεια. Σε μεγάλο βαθμό, η δυναμική της οικογένειας είναι η δυναμική ολόκληρου του πρώιμου κόσμου του παιδιού. Άλλες επιρροές είναι οι φίλοι, το σχολείο, οι κοινωνικές ομάδες, η κουλτούρα του περιβάλλοντος. Οι παγίδες, που αναπτύσσονται αργότερα δεν είναι τόσο γενικές ή διάχυτες ή τόσο έντονες.
Ιδιοσυγκρασία: η ιδιοσυγκρασία καθορίζει εν μέρει το κατά πόσο το άτομο ταυτίζεται με τα χαρακτηριστικά ενός «σημαντικού άλλου» και τα εσωτερικεύει.
Κάθε παιδί έχει μια μοναδική και διακριτή προσωπικότητα ή ιδιοσυγκρασία από τη γέννησή του. Η συναισθηματική ιδιοσυγκρασία αλληλεπιδρά με τα οδυνηρά γεγονότα της παιδικής ηλικίας για τη δημιουργία των παγίδων. Οι διαφορετικές ιδιοσυγρασίες εκθέτουν επιλεκτικά τα παιδιά σε διαφορετικές περιστάσεις της ζωής (για παράδειγμα: ένα επιθετικό παιδί είναι ίσως πιο πιθανό να προκαλέσει τη σωματική κακοποίηση από ένα βίαιο γονέα, σε σχέση με ένα παθητικό παιδί). Επιπλέον, οι διαφορετικές ιδιοσυγκρασίες καθιστούν σε διαφορετικό βαθμό τα παιδιά ευάλωτα σε παρόμοιες περιστάσεις της ζωής. Ένα εξαιρετικά ευνοϊκό ή αρνητικό πρώιμο περιβάλλον μπορεί να κάμψει τη συναισθηματική ιδιοσυγκρασία σε σημαντικό βαθμό και το αντίστροφο.
Τι χρειάζεται ένα παιδί για να αναπτυχθεί;
Τα παιδιά έχουν κάποιες βασικές συναισθηματικές ανάγκες, που χρειάζεται να καλυφθούν. Οι ανάγκες αυτές είναι καθολικές, τις έχουν δηλαδή όλοι οι άνθρωποι, αν και κάποιοι έχουν εντονότερες ανάγκες από άλλους.
Οι παγίδες προκύπτουν από ανεκπλήρωτες συναισθηματικές ανάγκες κατά την παιδική ηλικία. Οι πέντε πυρηνικές συναισθηματικές ανάγκες των ανθρώπων είναι:
– Βασική ασφάλεια: ασφάλεια, σταθερότητα, φροντίδα και αποδοχή
– Επαφή με τους άλλους
– Αυτονομία
– Αυτοεκτίμηση
– Αυτοέκφραση
– Ρεαλιστικά όρια
Βασική ασφάλεια. Παγίδες: Εγκατάλειψη, Δυσπιστία, Κακοποίηση
Οι παγίδες αυτές είναι οι πιο σοβαρές και μπορούν να δημιουργηθούν πολύ νωρίς, ήδη από τη βρεφική ηλικία, όπου το αίσθημα ασφάλειας είναι ζήτημα ζωής και θανάτου για ένα βρέφος και σχετίζονται με την αντιμετώπιση του παιδιού από την ίδια του την οικογένεια. Όσοι έχουν πέσει σ’ αυτές τις παγίδες, πιστεύουν ότι οι ανάγκες τους για σταθερότητα, ασφάλεια, στοργή, αγάπη και το αίσθημα του ανήκειν δε θα ικανοποιηθούν. Ως ενήλικες τείνουν να εμπλέκονται σε αυτοκαταστροφικές σχέσεις ή να αποφεύγουν τις στενές σχέσεις.
Επαφή με τους άλλους. Παγίδες: Συναισθηματική Στέρηση, Κοινωνικός Αποκλεισμός
Για να αναπτύξουμε το αίσθημα της κοινωνικότητας, έχουμε ανάγκη από αγάπη, κατανόηση, σεβασμό, στοργή και καθοδήγηση, που τα αντλούμε από την οικογένεια και τους συνομηλίκους μας. Υπάρχουν δύο είδη σχέσεων με τους άλλους, οι στενές σχέσεις (οικογένεια, εραστές, πολύ καλοί φίλοι) και οι κοινωνικές (κύκλοι φίλων, ομάδες κοινότητας). Στις πρώτες οι συναισθηματικοί δεσμοί είναι πιο άμεσοι και στενοί, όπως αυτοί, που δημιουργούμε με τους γονείς μας. Στις δεύτερες καλύπτεται η ανάγκη του ανήκειν, ότι είμαστε μέλη του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος.
Σε κάποιες περιπτώσεις τα προβλήματα επαφών μπορεί να είναι πιο σοβαρά, όπου κάποιος είναι πάντα μόνος του, ενώ σε άλλες δεν είναι τόσο εμφανή. Για παράδειγμα, μπορεί κάποιος να έχει οικογένεια, φίλους, να ανήκει σε ομάδες και παρόλα αυτά να νιώθει αποκομμένος, να νιώθει μοναξιά και να επιθυμεί ένα είδος σχέσης που δεν έχει, κρατώντας απόσταση απ’ τους άλλους.
Αυτονομία. Παγίδες: Εξάρτηση, Ευαλωτότητα
Αυτονομία είναι η ικανότητα να αποχωριστούμε τους γονείς μας και να λειτουργήσουμε ανεξάρτητα. Να έχουμε τη δική μας ζωή, μια ταυτότητα, στόχους και κατευθύνσεις που δε στηρίζονται ή δεν εξαρτώνται από την καθοδήγηση των γονιών μας. Η ικανότητα να δρούμε ως αυτόβουλα άτομα, να έχουμε έναν εαυτό. Το αίσθημα της ασφάλειας για ένα ξεκίνημα στη ζωή, το αίσθημα της επάρκειας, καθώς και μια ισχυρή αίσθηση του εαυτού, συνιστούν τα βασικά συστατικά της αυτονομίας.
Οι εξαρτημένοι άνθρωποι έχουν μια μη αναπτυγμένη ή μπερδεμένη αίσθηση του εαυτού. Η ταυτότητά τους συγχωνεύεται με την ταυτότητα των γονιών ή των συζύγων τους. Ακόμη κι αν φύγουν από το πατρικό σπίτι, βρίσκουν ένα σύντροφο ή ένα αφεντικό, που λειτουργούν ως γονικά υποκατάστατα.
Αυτοεκτίμηση. Παγίδες: Μειονεκτικότητα, Αποτυχία
Η αυτοεκτίμηση ανταποκρίνεται στο αίσθημα της αξίας σε σχέση με την προσωπική, κοινωνική και επαγγελματική μας ζωή. Δημιουργείται από την αγάπη, το σεβασμό, την εκτίμηση, την ενθάρρυνση, την επιδοκιμασία που λάβαμε ως παιδιά από την οικογένεια, τους φίλους και τους δασκάλους.
Αν όμως σας επέκριναν, σας κατηγορούσαν και σας απέρριπταν, ως ενήλικοι μπορεί να νιώθετε ανασφαλείς για ορισμένες πλευρές της ζωής σας. Να σας λείπει η αυτοπεποίθηση στα θέματα, που νιώθετε ευάλωτοι, με αποτέλεσμα να αισθάνεστε κατώτεροι από τους άλλους, να είστε υπερευαίσθητοι στην κριτική και τη απόρριψη, να σας αναστατώνουν οι προκλήσεις και ως εκ τούτου να τις αποφεύγετε ή να αποτυγχάνετε.
Τα πλήγματα που δέχεται η αυτοεκτίμησή μας μας κάνουν να νιώθουμε ντροπή. Η ντροπή είναι το κυρίαρχο συναίσθημα, που σας συνοδεύει.
Αυτοέκφραση. Παγίδες: Υποταγή, Ανελαστικά Πρότυπα
Αυτοέκφραση είναι η ελευθερία να εκφράζουμε τον εαυτό μας, τις ανάγκες μας, τα συναισθήματά μας (συμπεριλαμβανομένου του θυμού) και τις φυσικέ κλίσεις μας. Περιλαμβάνει την πεποίθηση ότι οι ανάγκες μας είναι το ίδιο σημαντικές με τις ανάγκες των άλλων ανθρώπων.
Υπάρχουν τρεις ενδείξεις ότι η αυτοέκφρασή σας είναι περιορισμένη:
1) Υποχωρείτε υπερβολικά μπροστά στη βούληση των άλλων
2) Είστε υπερβολικά συνεσταλμένοι και ελεγχόμενοι ή μπορεί να νιώθετε συναισθηματικά επίπεδοι
3) Έχετε ένα μεγάλο ποσοστό απωθημένου θυμού
Ρεαλιστικά όρια. Παγίδες: Αυτονόητο Δικαίωμα
Τα προβλήματα των ρεαλιστικών ορίων είναι από πολλές απόψεις ακριβώς το αντίθετο των προβλημάτων αυτοέκφρασης. Με τα προβλήματα των ορίων αυτό που συμβαίνει είναι να ασχολείστε τόσο με τις προσωπικές σας ανάγκες, που να αδιαφορείτε για τους άλλους. Μπορεί να συμπεριφέρεστε με τέτοιο τρόπο, ώστε οι άλλοι να σας βλέπουν ως εγωιστές, απαιτητικούς, αυταρχικούς, εγωκεντρικούς και ναρκισσιστές. Μπορεί να έχετε την τάση να ρίχνετε το φταίξιμο στους άλλους αντί να αναγνωρίζετε πως είστε υπεύθυνοι για τα προβλήματά σας. Μπορεί ακόμη να έχετε προβλήματα αυτοελέγχου.
Το να έχουμε ρεαλιστικά όρια σημαίνει να δεχόμαστε τα ρεαλιστικά εσωτερικά και εξωτερικά όρια στη συμπεριφορά μας. Αυτό συμπεριλαμβάνει την ικανότητα να καταλαβαίνουμε και να λαμβάνουμε τις ανάγκες των άλλων σοβαρά υπόψη- να ισορροπούμε δίκαια τις προσωπικές μας ανάγκες με εκείνες των άλλων.
Δυσλειτουργικοί τρόποι αντιμετώπισης και αντιδράσεις
Διαφορετικοί άνθρωποι αντιμετωπίζουν τις παγίδες με διαφορετικό τρόπο.
Οι άνθρωποι αναπτύσσουν δυσλειτουργικούς τρόπους αντιμετώπισης και αντιδράσεις νωρίς στη ζωή τους, ώστε να μπορέσουν να προσαρμοστούν στις παγίδες και να μη χρειάζεται να βιώσουν τα έντονα, ισοπεδωτικά συναισθήματα που τους προκαλούν. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι αν και οι τρόποι αντιμετώπισης βοηθούν μερικές φορές να αποφύγουμε μια παγίδα, δεν την επουλώνουν.
Η παγίδα οδηγεί τη συμπεριφορά. Κάθε άνθρωπος χρησιμοποιεί διαφορετικούς τρόπους αντιμετώπισης σε διαφορετικές καταστάσεις, σε διαφορετικές φάσεις της ζωής του για να αντιμετωπίσει την ίδια παγίδα με άλλους.
Όλοι οι οργανισμοί έχουν τρεις βασικές αντιδράσεις στην απειλή: μάχη, φυγή και υποταγή. Αυτές αντιστοιχούν στους τρεις τρόπους αντιμετώπισης των παγίδων, στην αντεπίθεση (υπεραναπλήρωση), στην απόδραση (αποφυγή) και στην υποχώρηση (παράδοση). Και οι τρεις τρόποι γενικά λειτουργούν ασυνείδητα.
Αυτοί οι τρόποι αντιμετώπισης είναι συνήθως λειτουργικοί στην παιδική ηλικία, γίνονται όμως δυσλειτουργικοί, καθώς το παιδί μεγαλώνει, επειδή συνεχίζουν να διαιωνίζουν την παγίδα.
Υποχώρηση (παράδοση) στην παγίδα
Όταν οι άνθρωποι παραδίδονται σε μια παγίδα, υποκύπτουν σ’ αυτή. Αποδέχονται ότι αυτή ισχύει. Νιώθουν το συναισθηματικό πόνο της παγίδας άμεσα. Λειτουργούν με τρόπους που επιβεβαιώνουν την παγίδα. Συμπεριφορικά, επιλέγουν συντρόφους που είναι απόλυτα πιθανό να τους φερθούν, όπως έκανε ο παραβατικός γονέας και εμπλέκονται σε καταστάσεις που ενισχύουν την παγίδα.
Ανακυκλώνουμε τη ζωή της παιδικής μας ηλικίας, ζούμε και πάλι τις ίδιες τραυματικές εμπειρίες. Συχνά νιώθουμε εντελώς ανήμποροι να αλλάξουμε. Το μόνο που ξέρουμε είναι η παγίδα από την οποία ποτέ δε δραπετεύουμε. Πρόκειται για έναν αυτοδιαιωνιζόμενο φαύλο κύκλο.
Απόδραση (αποφυγή) απ’την παγίδα
Με την απόδραση αποφεύγουμε να σκεφτόμαστε την παγίδα μας και δραπετεύουμε από τα συναισθήματά μας για την παγίδα. Λειτουργούμε σαν να μην υπάρχει. Τακτοποιούμε τη ζωή μας με τέτοιο τρόπο, ώστε η παγίδα να μην ενεργοποιείται ποτέ. Στην πραγματικότητα, οι σκέψεις, τα συναισθήματα και η συμπεριφορά μας λειτουργούν σαν να μην υπήρξε ποτέ η παγίδα. Πολλοί αποκλείουν ολόκληρους τομείς της ζωής τους στους οποίους νιώθουν ευάλωτοι. Το μειονέκτημα είναι ότι ποτέ δεν ξεπερνούν την παγίδα. Εφόσον δε δεχόμαστε ποτέ την αλήθεια, παραμένουμε καθηλωμένοι. Δεν μπορούμε να αλλάξουμε τα πράγματα που δεν αναγνωρίζουμε ως προβλήματα.
Αντεπίθεση (υπερανάπληρωση) στην παγίδα
Σ’ αυτή την περίπτωση πολεμούμε την παγίδα σκεπτόμενοι, νιώθοντας, συμπεριφερόμενοι και σχετιζόμενοι σαν να ισχύει το αντίθετο της παγίδας, επιδιώκοντας έτσι να την επανορθώσουμε. Προσπαθούμε να είμαστε όσο το δυνατό πιο διαφορετικοί από τα παιδιά που ήμαστε, όταν αποκτήθηκε η παγίδα. Επιφανειακά φαινόμαστε ότι έχουμε αυτοπεποίθηση και σιγουριά, ενώ από κάτω νιώθουμε την πίεση της παγίδας.
Αντιμετωπίζουμε τα συναισθήματα ανεπάρκειας, προσπαθώντας να κερδίσουμε το θαυμασμό και την επιδοκιμασία των άλλων, ώστε να καλύψουμε τα αισθήματα αναξιότητας.
Οι αντεπιθέσεις μας απομονώνουν. Αφοσιωνόμαστε στο να φαινόμαστε τέλειοι, σταματάμε να ενδιαφερόμαστε για τους ανθρώπους που πληγώνουμε, χάνουμε την ικανότητα να εμπιστευόμαστε, να επικοινωνούμε σε βαθύτερο επίπεδο, να είμαστε ευαίσθητοι. Συνήθως, οι άνθρωποι που αντεπιτίθενται είναι πολύ εύθραυστοι.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Young, J. E., & Klosko, J. S. (2013). Ανακαλύπτοντας ξανά τη ζωή σας. Αθήνα, Πατάκη.
- Young, J. E., Klosko, J. S., & Weishaar, M. E. (2003). Θεραπεία Σχημάτων: Ένας οδηγός για τον θεραπευτή. Αθήνα, Πατάκη.
Ανθολόγιον Sapere aude! 